Veven frå Myklebust

Det var røyk overalt. Ein seig, saltblanda dis som la seg i håret, i huda, i tankane. Anna stod ved stålbenken med hendene i arbeid. Fisken skulle tres på stålpinnar, ein og ein, i same rytmen, dag etter dag. Rørsla sat i håndleddet, ikkje i tankane. Tankane var ein annan stad.

Ho kjende korleis lukta av sardin og røyk hadde byrja klæbe seg til henne, som eit ekstra lag hud. Ho visste ikkje om det var dag eller kveld ute, berre at fabrikkrutinane styrte alt. Så snart dei fyrte opp røykromma, fylte ei tung, feit eim lufta. Ho var ikkje den einaste norske kvinna her, men ho var den einaste som hugsa korleis det luktar når ein slaktar julegris og heng lefser til tørk over omnen.

Hendene arbeidde vidare, men i tankane var ho attende ved elva heime, der ho som lita jente vaska hendene i smeltevatnet etter å ha hjelpt til i måkestova. Ho hugsa den store veven som stod i stova heime på garden, og korleis mora hadde lært henne fargane, rytmen, tråden sitt tålmod. Den veven måtte ho lata att døra til då ho drog. For mykje. For tung. Ho hadde berre teke med seg vevnadskniv og spjôl. Det var alt.

Ho sakna korleis lyset skein inn gjennom glaset på våren, rett på veven. Ikkje dette kunstige lyset frå fabrikktaka, som gjer alt flatt og gult. Ho sakna korleis mor hennar song mens ho vevde: gamle salmar med skjøre trådar i tonen. Her song ingen.

Ei amerikansk kvinne gjekk forbi og kasta eit kort blikk. Anna nikka. Smile. Alltid smile. Men inni seg sat noko fast. Det vesle lommeduken ho hadde sydd inn initialane til mora i, og som ho bar i kjolelomma, var vorten hennar skjulte alter. Eit minne, ei trøyst. Ei påminning.

Ho arbeidde vidare. Tre fisk. Ny stålpinne. Lukta av røyk. Men inne i henne song det ein annan tone, vevd inn i kvar dag:

Ikkje mist Jesus. Då vert reisa di dyr.

Den siste jula på garden

Frostrosene sat tjukt på rutene den morgonen. Anna vakna til lukta av vedrøyk og bakst. I stova var alt nyvaska, golva nyskura og kvite filleryer rulla ut. Mora hennar gjekk allereie mellom eldhuset og hovudhuset, med kjolen heva i sidene og håret støypt i ein knute. Ho var som ei dronning på denne tida av året. Ein travhest i forkle og med salmevers på tunga.

Det var veslejulaftan, og jula sat i kvar krok av garden. Lutefisken var lagt i bløyt, julekakene stod i rad og rekke i kistekvelven. Over omnen hang lefser til tørk, og i det vesle kammerset stod sekken med klementinar og valnøtter gøymd bak det gamle symaskinskapet.

Anna bar ved og poteter, henta vatn frå kjelda og hjalp til med å pussa messinglysestakar. Ho var ni år den jula, og ho hugsar enno korleis ho og syster hennar fekk kvar sin heimesydde kjole med blondekrage. Nye strømper og nye sko stod ved senga. Mor sa alltid at det skulle vera nytt når barnet i krubba kom. Rein kropp, reine klede, rein tanke.

Dagen før jul song ho saman med mora i vevstova. Mora sat ved veven, medan Anna sat på ein krakk og beundra henda som arbeidde utan å sjå ned. Dei song:

"Her kjem me dine arme små…"

Versa var vevd inn i trådane. Inga klokke trongs i huset – det var rytmen i bakinga, vevinga og songen som viste kva tid det var.

På julekvelden slo kyrkjeklokkene i Rosendal. Dei kunne høyrast heilt til Uskedalen, som eit ekko over fjorden. Familien sat samla. Mora las juleevangeliet. Far, som enno levde då, la henda sine over bordet og bad. Det var stille. Stille som snø som fell på nattgamle spor.

Etter middagen – lutefisk, risengrynsgraut og flatbrød med smør og sukker – song dei rundt treet. Det var pynta med levande ljos, norske flagg og heimelaga pynt. Og under treet: små gåver, nyttige gåver, men med stor tyngde i hjarta.

Den jula visste ikkje Anna at det var siste gongen ho skulle sjå far sin lese juleevangeliet. Men ho kjende det på ein måte: at noko var hellig i rommet den kvelden. Ho hugsar korleis mora strauk henne over håret og sa: "Ta vare på songen, Anna. Og aldri gløym ljoset i desember."

Ho gløymde det aldri. Så lenge ho levde, song ho salmane. Og alltid i nytt forkle, med hendene reine og eit klårt hjarta.

Ikkje mist Jesus

Det regna i Bergen. Eit stille, tungt regn som la seg i kleda og i kroppen. Anna stod med hendene krumma rundt kaffikoppen inne i fellesrommet på Mission Hotel. Det var august 1914. Det stod ein koffert ved døra. Veska hennar var ikkje stor. Men tung. Ho hadde pakka med vevutstyr, ein bibel, eit silketørkle, og den vesle lommeduken med initialane til mor si.

Ho var einogtjue. Far var død, systera Brita var gift i Noreg, men resten av syskenflokken var spreidd over Amerika. Mor var att åleine på garden, seksogsésti år gamal. Det var ikkje enkelt å reisa. Men Knute trong hjelp. Barna hans trong nokon. Og det var alltid Anna som hadde vore den som kom nærast folk, sa mor.

Då dei klemde kvarandre ved kaien, stod tårene i augekroken til begge, men ingen let dei falla. Mor haldt henne fast med begge hendene, tynne og sterke. Ho sa det berre ein gong:

— Anna... ikkje mist Jesus. Då vert reisa di dyr.

Det sat fast i henne.

Ho stod ved vindauga på hotellet og så ut over fjorden. Skyene hadde gløtt. Eit skjær av lys på vatnet. Tankane gjekk i ring: barndomen, garden, veven, kyrkjeklokkene over fjorden. Ho kunne kjenna dei i bringa, som eit ekko ho bar med seg.

Ho hugsa båten som hadde frakta frukt frå garden til marknaden i Bergen. Far hennar ved roret. No skulle ho ut ein annan veg. Ein stor båt. Ein dampande kolos som ville ta henne heilt til Amerika.

Ho visste ikkje om ho ville attende. Ho visste berre at ho skulle hjelpe, og at ho ikkje fekk sleppe taket i det som bar henne. I trua. I mora si røyst. I det ho bar i kroppen. I det ho hadde vove saman av minne og meining.

Seinare, då ho stod på dekket og båten la ut frå Bergen, heldt ho veska tett inntil seg. Ho så attende berre eit øyeblikk. Fjella forsvann i skodde og regn. Men orda, dei forsvann ikkje:

— Ikkje mist Jesus. Då vert reisa di dyr.

Barnepass og bøner

Det første Anna hugsa frå Rosalia, var vinden. Ein annan lyd enn heime. Mindre fjell, meir himmel. Og ristar ein ikkje duken godt nok etter måltidet, sa ho seinare, so legg det seg eit fint lag av tørr jord over alt.

Knute stod og venta på stasjonen. Borna heldt seg tause bak buksene hans. Anna smilte forsiktig. Ho kjende seg brått eldre enn dei einogtjue åra ho bar. Det var ikkje ho som var mor, men det var ho som no måtte vera det.

Huset deira var kvitt og stort, og inne var det lukta av amerikansk kaffe, gamle biblar og eit anna kornslag enn ho kjende frå Noreg. Det var Inga, kona til Knute, som skulle vore der. Men ho var sjuk. Låg mykje, sa lite. Anna tok seg av alt. Borna, maten, kleda, huset.

Ho byrja straks på engelsk. Dei snakka ikkje norsk her. Borna ville ikkje lære det, og naboane forstod det ikkje. Ho las etikettar på mjølkekartongar og kokesider i gamle aviser. Ho bad på norsk, men tenkte etter kvart på engelsk. Blanda.

Kyrkja var Congregational. Dei song ikkje heilt som heime. Men Anna sette seg bakerst og song likevel. Same Gud, tenkte ho. Berre ein annan toneart. Etter kvart fekk ho kommunisere med prestekona, og ho fekk lære seg kva dei kalla ting. "Dough," "baking soda," "oven."

Jul kom fortare enn venta. Anna bestemte at dei skulle ha norsk jul. Lutefisk. Lefse. Risengrynsgraut. Ho fann ein gammal kjevle i ein skuff og ein messingstake i kjellaren. Ho hengde opp eit tørkle med hardangersaum på veggen og fann nokre einerkvistar bak huset. Det vart eit juletre.

Knute sa ikkje mykje. Men han sette seg ved bordet og las juleevangeliet. Anna las det same inni seg, medan ho bar maten til bordet. Lutefisken smakte ikkje heilt som heime, men borna song rundt treet likevel. Dei song amerikanske julesongar. Ho song ein norsk salme stille inni seg. Det var ikkje same landet, ikkje same treet. Men lyset var det same. Og ho hadde ikkje mista noko.

Ikkje endå.

Den usynlege veven

Brevet kom ein tysdag. Ho kjende det på vekta. På handskrifta. På det at ingen hadde skrive noko i hjørnet som vitna om glede. Ho las det aleine på kammerset, medan barna var ute. Mor hennar var død.

Det stod ikkje mykje. Berre at ho hadde sovna inn stille, at ho hadde hatt eit smil rundt munnen, at nokre av dei frå bedehuset hadde vore til stades. Anna sat lenge etterpå og så på det bleike arket. Som om ho kunne finne ei hand der mellom linjene, eller eit vers, eller eit andlet. Men papiret var stille.

Etter det, vart dagane annleis. Ho gret ikkje mykje. Ho hadde ikkje tid. Men det var som om noko la seg under huda, som ein slags uro utan trøyst. Det var no ho kjende kor mykje av mor hennar som sat i kvar rørsle ho gjorde: måten ho vaska golvet på, tok i ein deig, bretta laken, song kveldsbøna med barna.

Veven hadde mora måtte demontere for å få plass til sjukesenga. Ho hadde skrive det i eit av breva. Den stod no i delar, sa systera Brita, men ingen hadde hjarte til å kasta den. Anna hadde drøymt om å få den sendt over. Men det vart aldri noko av. Ho visste ho ikkje trong den.

Ho hadde byrja veva i tankane. Om kvelden, når alt var stille, gjenkalla ho trådane, dei tynne og dei grove, korleis dei smaug seg rundt kvarandre. Ho kjende det i hendene som ikkje fekk arbeide, men som hugsa. Ho vevde minne. Ho vevde mor si røyst. Ho vevde ei bru mellom det gamle og det nye livet.

Det var som om ho bar ein usynleg vev med seg, ein som ikkje trong rom eller golvplass, berre ei minnebok i hjarta. Når ho retta på ein fold i eit forkle, var det som om ho fylgde eit gammalt mønster. Mor sitt mønster. Og eitt steg om gongen, byrja ho å tru at det heldt.

Det trong ikkje stå ein vev i stova for at trådane skulle halda henne saman.

Kvinna i butikken

Anna sto bak disken med ei ro i kroppen som kom av vanen. Ho hadde arbeidd lenge nok i butikk til å kjenna rytmen: kundar inn, varer ut, smil, vekslepengar, og ein kort prat om været eller kyrkjesundag. I Rosalia hadde ho vore hushjelp, men i Moscow, Idaho, stod ho på eige bein for første gong. Huspost hjå ein velståande familie som eigde eit stort varehus. Seks etasjar med velstand ho berre hadde sett i aviser.

Ho vaska, stelte, bar inn ved og passa på borna. Det var ikkje noko nytt. Men det var noko anna: rytmen i hushaldet var amerikansk. Alt var strengt organisert, systematisert, effektivt. Ho byrja laga lister. Dei gamle kjøkenrutinane heimanfrå fekk nye namn og nye klær, men ho visste kvar rota sat.

Det var der, midt mellom hyller og heimestrøypt konfekt, at ho vart kjend med John Ray Tobiason. Han arbeidde i butikken. Ein stille mann, men med varme i blikket. Han var bror til Inga, svigerinna hennar, og dei kjende kvarandre frå før. Men noko endra seg no. Kanskje var det fordi ho endeleg byrja kjenna seg heime i denne kvardagen, eller fordi han hadde same ro og trufastheit som ho hugsa frå heime.

Han gjekk inn i teneste under krigen, men vart verande i statane. Dei venta. Skreiv brev. Bad. Og då han kom heim att i 1919, visste dei at det var dei to. Det var ikkje noko stort bryllaup. Ingen foreldre var der, ingen kake. Men det var bøn. Det var eit stille ja. Dr. Nase i Tacoma vigde dei. Og Tormod, bror hennar, fekk vite det via telegram: — Håpar framtida dykkar blir like stille som bryllaupet.

Anna arbeidde det fyrste året etter at dei gifta seg. Dei leigde eit lite stucco-hus i Longview. Ho sydde gardiner sjølv, fekk tak i ein bibel med stor skrift, og planta sukkererter i bakgarden. Det var eit enkelt liv. Men det var deira. Og i alt, frå mjølkekjøp til kveldssalme, gjekk eit stille trådrag av takksemd.

Trua var ikkje noko som vart snakka mykje om. Ho var levd. I arbeidet. I tenesta. I at butikken aldri var open på søndagar. I bøna før maten. I at ho enno visste kva dag det var, ikkje av kalenderen, men av kva salme som sat fast i tankane.

Jula med barnebarna

Lukta av kanel og smelta smør traff lenge før ein kom inn døra. Barnebarna visste: Det var julebakst hos mormor Anna. Dei drog av seg vinterskoa og sprang inn, med raude kinn og forventning i blikket.

Anna stod ved kjøkkenbenken, med forkle over strikkakjolen og mjøl i håret. Hendene hennar arbeidde med ei rørsle som sat djupare enn minne. Ho forma deigen til julekaker slik mora hennar ein gong hadde gjort det. Lefserulle og kjevle ein norsk arv i amerikansk kjøken.

— Kom og hjelp meg, sa ho, og rakte barnebarna kvar si lita deigklump.

Dei lo, mjøla kvarandre, og Anna song. Gamle vers, salmar. Nokre gongar nynna ho berre, men ungane bad om orda.

— Kva handlar songen om, mormor?

— Om ljos i mørket, svara ho. Om ein som kjem. Om at me ikkje treng vera redde.

Etter kvart som lefsene vart steikte og smurde med sukker og kanel, fortalde Anna om garden i Uskedalen. Om elva som song om våren, om kyrkjeklokkene frå Rosendal, og om mor hennar som alltid hadde reine klede klar til jul. Ho peika på hardangersaum på veggen og sa: — Sjå, den sydde eg då eg var fjorten. Ho fekk dei til å sjå nærare, sanse mønster og fargar.

Juleevangeliet las dei alltid saman. Anna bad bøna på norsk, medan barnebarna lukka augo og lytta. Det var framandt, men kjent. Språket var annleis, men tonen var som ein vuggesong.

Ho sa alltid: — Kvar lefse er ei minnebok. Ho ber med seg alle hender som har rørt deigen før deg. Du bær det vidare når du baker.

Og dei visste det, barnebarna. Dei visste at i kvar julekake fanst ein song, eit bøneord, og eit stykke av noko som ikkje skulle gløymast. Noko som smelta i munnen, men sat att i hjarta.

Veven frå Myklebust

Det var desember i Bergen. Snøen kraup langs gatehjørna, og lyset frå butikkvindauga skein som stjerner i røyk og pust. Julie heldt godt rundt kåpa si og svinga inn mot inngangen til Mission Hotel. Ho hadde jobba der i tre veker. Oppvask, resepsjon, klesvask. Dei gamle gangane bar på meir enn skitne laken og kaffikoppar – dei bar minne. Og ein av dei minna var hennar eiga mormor Anna.

Anna hadde budd her ei natt i august 1914. Ho hadde sett same utsyn mot fjorden, hatt same uro i magen. Julie visste det, for ho hadde lese brevet. Det som enda med: “Ikkje mist Jesus. Då vert reisa di dyr.”

I dag skulle Julie reisa vidare, ho hadde vorte invitert til å feira jul saman med ein slektning som framleis budde på garden i Uskedalen. Ho visste ikkje kva som venta. Ho hadde berre sett gamle fotografi, høyrt stemma til mormor snakke om elva, om veven, om kyrkjeklokkene.

Landskapet opna seg. Fjordar, snø, glitrande is. Ho sat og las i Salmane, som mormor hadde gjort. Ho song stille: Her kjem me dine arme små...

I stova i Uskedalen var det tent levande ljos. På veggen hang den gamle hardangersaumen. Ein eldre mann helsa henne velkommen, orda hans bar den mjuke klangen av tilhøyrsle. Og då ho kom inn på kammerset, stod veven der. Stor. Trygg. Med trådar spent over bommen som ei stillferdig bru.

Julie la handa si på treverket. Det var varmt. Ho kjende seg stille. Som om nokon kviskra noko heilt utan ord.

Dagen etter bakte ho lefse saman med dei andre. Ho fortalde dei om Anna. Om julekakene. Om songen. Om bøna på norsk. Dei lytta, lo, song med. Og ho visste at ho bar det vidare.

For kvar lefse, kvar saum, kvar salme og kvar forteljing – det var ikkje berre ei historie. Det var ein vev. Og Julie hadde fanga tråden.

Historia levde vidare. Og sirkelen var ikkje slutt, den var bunde saman. Veven frå Myklebust heldt.

_Biografi:

_{Anna Myklebust Tobiason (1892-1992) fødd i Uskedalen, Noreg, og utvandra til USA som 21-åring for å hjelpa broren med borna hans i Rosalia, Washington. Seinare arbeidde ho i butikk og som hushjelp i Idaho, der ho møtte og gifta seg med John Raymond Tobiason. Dei dreiv daglegvarebutikk i Longview i 29 år før dei flytta til Tacoma.}

_{Anna var djupt engasjert i kyrkjelivet og hadde fleire leiarverv i den lutherske kyrkja. Ho heldt fast ved sine norske tradisjonar og hadde kontakt med slekt i Noreg gjennom heile livet.}

_{Kjelde: Tobiason, A. (1981, 19. november). Intervju i Tacoma, Washington. PLU.}

_{Fanebilete: Weaving woolen blankets on a primitive hand loom, Telemarken, Norway. Library of Congress Prints and Photographs Division Washington, D.C.}

‍