Reisefeber

Tida gjekk etter sol og skugge, ikkje etter klokke. I Valdalen, mellom bratte lier og seige myrar, låg Muriås, garden der Elise voks opp. Det var eit stort hus med torvtak og lange benkar langs veggen, der systrene sat med hendene i fanget og såg mor i arbeid. Sju systrer og to brør var dei, og Elise var den yngste. Ho vart alltid send med beskjedane, og ofte halden att heime når dei andre fekk gå.

Frå vindauga på kammerset såg ho fjellet liggje som ein gamal mann med panna mot himmelen. Djupe skuggar gøymde seterstigen, og dit bar det kvar sommar. Då var det slått på setra, mjølking og stølsliv. Ho sprang berrføtt i graset med mjølkesil i handa, sola varm mot nakken. Og når kvelden kom, og mor song ved fjøsdøra, kjende ho at verda var større enn det som låg kring garden. (kvifor? Var det fordi mor song om noko anna enn fjøsdøra?)

Arbeidet på garden heime starta før sola steig. Elise lærde tidleg å moka møk, bera vatn og strøy høy til kyr og sauer. Geitene sto i eine enden av fjøset, og ho visste kven som var vill og kven som lét seg klø bak øyret. Jula var eit høgdepunkt. I god tid vart gris og kalv slakta, sylta kokt, og kalvehovud lagt i lake. I stabburet vart det hengt kjøt til tørk og sett kassar med kaker i trekister. Ho mintest lukta av einer og nybaka flatbrød.

Skulevegen gjekk langs elva, gjennom snø og regn, og vinterstid med isskorpe på vegen og klutar rundt skorne. Ho gjekk sju år på skulen, og kunnskapen sat. Ho las høgt frå salmebok og kunne rekna ut kor mange kalvar det vart av ei ku. Men fjøset som forma henne meir enn skuleboka.

Det var alltid noko som skulle gjerast, arbeidet var endelaust. Når ho la seg om kvelden i den harde senga med vattdyne og rutestrie, såg ho ofte ut vindauga der åsane sveipte nordljoset som eit eventyr frå ei verd ho ikkje kjende.  

Draumen vaknar

Ein maidag låg solljoset varmt over tunet. Brått knasa det i grusen under framande sko. Elise stod i skuggen av løa då dei kom: Lina først, så Karoline. Begge bar dei koffertar med reimer og metallspenne, og kåper i eit stoff som glinsa. På hovudet hadde dei hattar med sløyfer, og dei bar seg annleis, rakare, som om dei var blitt større enn bygda dei kom frå.

Dei lo då dei såg Elise stå der. Ho kom springande, men nølte, og fekk ein klem så sterk at ho måtte le sjølv. Frå koffertane tok dei fram små gåver – ei brystnål med blomemotiv, ein kam av hard plast, noko som likna silkeband og lukta av noko framandt. Amerika, sa dei, og berre det ordet fekk det til å susa i øyra hennar.

Om kveldane sat dei i stova og fortalde. Dei hadde vore i Portland, sa dei, der nordmenn song i kor og arbeidde i store hus med trepper og glasvindauge. Karoline hadde vaska for ein familie som hadde soverom større enn heile kjøkkenet heime. Lina hadde lært å lage amerikansk mat – pai, kalla dei det – og dei snakka om løna med låge røyster, som om sjølve summen var for stor til å seia høgt. Men Elise høyrde det. Og ho visste – dette var noko for henne.

Ho låg vaken nokre netter. Ho såg for seg alt det dei hadde fortalt – lukta av amerikansk kaffi, lyden av songar på eit framandt språk, storleiken på alt – hus, vegar, draumar. Ho prøvde å sjå føre seg korleis det ville vere å stå på eit båtdekk, vinden i håret, havet under seg. Og ho kjende det byrja i brystet, som ein varme som ikkje ville sleppe.

Ho sa det aldri høgt. Men ho visste det. Det fanst eit liv der ute som ho ikkje kunne oversjå. Ho kjende det i kroppen, i tankane, i kvart pust. Det var ikkje berre draum. Det var trong.

Seinare skulle ho setje ord på det: – Eg fekk feber etter å reise.

Og den feberen kom aldri heilt til å sleppe taket.

Avreise og overfart (1914)

Dei sa det var for gale, at ho var for ung, at mora ikkje kom til å tole det. Men det var for seint. Draumen hadde alt teke bustad i henne, og det fanst ikkje lenger noko å venda attende til. Systrene hennar skulle reise attende til Amerika etter eit kort opphald i Noreg, og Elise fekk lov å fylgje med. Det var ikkje mange som trudde ho ville våga det. Men ho hadde teke avgjerda i det stille. Ingen trong å vita kor høgt det brann i henne.

Ho pakka det vesle ho hadde i ei kiste med jernbeslag. Ei stutt kåpe, ein ullkjole, eit skjerf ho hadde arva etter ei faster. Systrene hjelpte henne å låna pengar til billett. Den morgonen dei reiste, låg tunet bada i mjukt novemberljos. Mora sto i dørsprekken med eit kvitt klede over hovudet. Hendene hennar skalv. Ho sa ingenting – berre eit lite nikk, som om ho velsigna ferda men ikkje ville vite av det. Då vogna køyrde bort frå garden, såg Elise seg ikkje attende. Men ho høyrde hikstet, lågt, gjennom vinden.

I hamna låg Bergensfjord, ein stor båt med svarte skorsteinar og lukta av kol og saltvatn.På kaien sto folk og song, og ho kjende kor det snørte seg i brystet – for songen var på norsk, men båten gjekk mot det ukjende.

Overfarten var lang og uroleg. Vinden skar gjennom skroget, og bylgjene kasta båten som eit leiketøy. Mange vart sjuke. Elise sat med eit skjerf rundt hovudet, såg ut mot horisonten og song stille for seg sjølv. Nokre netter sov ho nesten ikkje. Ho låg og lytta til maskinene, til hjarteslaga sine, til tankane som ikkje gav henne ro.

Men ein morgon vakna ho til stillare sjø og eit nytt ljos. Dei sto på dekk då landet steig opp frå disen. Amerika. Det låg der som ein lovnad – og eit prov. Ho kneip augo saman. Ho trudde ikkje heilt på det før ho kjende lukta av hamn og høyrde stemmer på eit språk ho ikkje forstod. Då visste ho det – no fanst det ikkje veg attende.

Kultursjokk

Alt var større. Luktane, bygningane, lyden frå trikkar og bilar. Då Elise kom til Portland, kjende ho seg som eit barn som hadde vorte plassert midt i ein draum ho ikkje heilt skjøna. Amerikanske flagg vaiande frå vindauga. Butikkar med glasfasadar som spegla folk ho ikkje forstod. Ein mann ropte noko på gata, og Elise stivna – det kunne like gjerne vore fransk eller latin. Ho stod der med kofferten i handa og visste ikkje kvar ho skulle feste blikket.

Systera Karoline hadde ordna arbeid for henne. Ein rik familie med eit hus større enn skulen heime. Trappa krumma seg som biletet frå ei bok, og kjøkkenet hadde fleire komfyrar. Frå første dag visste Elise at ho ikkje eigde noko her – ikkje språket, ikkje rutinane, ikkje seg sjølv.

Ho fekk eit lite kott i andre etasje. Der låg ho med hendene under hovudet og høyrde stemmer i etasjen under, raske steg på golv utan knirk, lukta av såpe og framande krydder. Ein kveld banka husfrua på døra, smilte vennleg og peika mot kjøkenet. Elise forstod ingenting.

Det var då Karoline byrja å tolka. Husfrua ringde systera, fortalde kva Elise skulle gjera, og Karoline ringde vidare til Elise, som stod med telefonrøyret klemt mot øyret og notatboka i handa.  

– Du skal lage pie, sa Karoline, sakte.  

– Med eple. Og fløyte. Og så skal du dekka bordet. Slik byrja det.

Ho skar eple, målte opp sukker, kjevla deig. Alt med rørsler ho hadde sett, men aldri sjølv gjort. Ho såg oppskrifter ho ikkje forstod, lærde seg ord som crust og filling og oven. Ho hadde aldri sett så mykje mat før. Og dei var snille, dei ho arbeidde for. Lærde henne namn på ting, viste korleis alt virka, lo når ho sa noko gale – men aldri hånleg.

Etter kvart byrja ho å svara. Først med nikk og smil, så med eitt og eitt ord. Ho sa please og thank you og good morning. Då ho ein dag sa: – I made the pie, og husfrua nikka nøgd, kjende ho det i brystet: ei lita bru var bygd, over havet, over språket. Og ho hadde laga den sjølv.

Fridom og kjærleik

Det gjekk ei tid før Elise fann vegen til dei andre. Men ein torsdag ho hadde fri, tok Karoline henne med til kyrkja. Det var ungdomslag, sa ho, og det var der dei møttest – dei som hadde reist frå det same, og som prøvde å finne noko å halda fast i.

Det låg i kjellaren under ei luthersk kyrkje, ikkje ulik den heime. Men her var det elektrisk ljos i taket og amerikanske stolar med stopp i setet. På veggen hang eit flagg med kors – men ikkje berre det norske. Dei hadde blanda banda sine her, farga dei om.

Dei song gamle songar, og Elise kunne tekstane. Ho song først lågt, men røysta hennar fekk feste. Dei hadde kaffikanner og kaker, og latteren sat laust. Det var her ho høyrde om Sons and Daughters of Norway, kor dei samla inn pengar, dansa, song og heldt taler på norsk. Det var som å vere i to land samstundes.

Ein kveld hadde dei leik. Dei kalla det sitteleik, ein gammal norsk tradisjon, men no blanda med amerikansk fridom og lett rørsle. Elise visste ikkje heilt korleis det gjekk føre seg, men ho vart dregen med. Dei sat i ring, og ein skulle bukka for ein annan.  

– Du skal reisa deg når du kjenner det, sa ei jente ved sida av. Og Elise reiste seg.

Ho såg over dei som sat, tok eit steg fram, og bukka. Og det var Oskar som sat der.

Han smilte, men ikkje breitt. Han såg på henne som om han alt visste noko ho ikkje visste sjølv. Etter det møttest dei fleire gonger. I kyrkja, på kaffikveldar, i parken. Han snakka norsk, men med ein annan rytme. Han hadde vore lenge i landet, hadde reist til Alaska og attende, og hadde hender som bar merke etter arbeid.

Ho trudde ikkje på kjærleik ved første blikk. Men ho trudde på ro. Og det var det Oskar gav henne. Ein ro midt i eit land som ville noko anna enn det ho kom frå. Han snakka ikkje mykje, men når han gjorde det, var det med alvor. Han spurde ikkje om ho ville vere kjærasten hans. Han sa berre:

– Eg ventar på deg, om du vil.

Og ho visste at ho ville.

Første verdskrig og draum som rivnar

Det var som om noko stogga opp i verda. Ein dag snakka dei om nyheiter frå Europa, og den neste var alt endra. Krigen hadde kome – ikkje til Portland, men til alt rundt. Prisane steig. Mjøl og sukker vart dyrare, og menn forsvann frå gatebiletet. Butikkane hadde plakatar med soldatar på. Postkassene var fulle av brev frå myndigheitene.

Oskar fekk innkalling.

Han kom heim med brevet i handa. Elise såg på han utan å seie noko. Han la det på bordet og sa ikkje stort den dagen. Det var som om noko hadde stilna i han. Ho såg det i skuldrene hans, i stega når han gjekk over stovegolvet. Han sa til slutt:

– Eg vil ikkje reise. Men eg veit ikkje om eg slepp.

Dei gjekk dagar utan svar. Så kom det – fritak. Dei hadde søkt, familien hans hadde skrive brev, presten hadde gått god for han. Han skulle sleppa. Det var ei letting, men ikkje ei glede. For alt rundt dei heldt fram med å rakne.

Arbeid vart vanskeleg å få. Lønene sto stille, men alt anna steig. Husa vart dyrare å leiga, og dei måtte flytta. Møblane dei hadde samla, vart selde. Det vart færre songkveldar, færre samlingar. Folk snakka om heimreise. Om slekt som trong hjelp, om gamle foreldre og jord som venta.

Elise bar barnet i magen då dei bestemte seg.

Det var ikkje med lett hjarte. Dei hadde funne ein plass for seg, ei bru mellom to liv. Men no var det som om den brua slo sprekker. Venene deira forsvann, og med dei draumen om å verta verande. Oskar ville ikkje vere far i eit land han ikkje lenger forstod.

– Me reiser, sa han.  

– Men me gløymer ikkje.

Dei pakka det vesle dei hadde igjen. Gåver dei aldri hadde rokke å sende heim, klede dei ikkje lenger trong. Alt anna vart etterlate – huset, venene, eit liv som aldri fekk vekse seg heilt inn i.

Elise såg seg attende frå båten. Ho visste ho kom til å minnast alt. Men ho visste òg at det ikkje var deira stad lenger. Bak henne låg Amerika. Framfor henne låg Noreg. Og midt imellom – eit hav som ikkje gløymde noko.

Retur til Noreg

Landet låg stilt då dei kom attende. Det var som om alt hadde sokke litt djupare ned i jorda, som om sjølve lufta var tyngre. Noreg var ikkje det dei hadde reist frå. Krigen hadde rørt ved sjølve landet – ikkje med bomber og soldatar, men med stilstand, prisar, bekymringar. Det var dyrtid. Folk bytte heller enn å kjøpa. Og det som ein gong var mykje, var no knapt nok.

Elise og Oskar tok inn hjå slekta i starten. Alt dei hadde eigd i Amerika var att der. Dei hadde pengar på bok, men dei rann ut fort. Garden på Myklebust stod ledig – Oskar sine foreldre kunne ikkje halda fram lenger, og dei trong folk som kunne ta over. Det vart ikkje stilt spørsmål. Dei tok over, bar flyttelasset gjennom våt grasgang og inn i stova med gråmåla panel.

Det vart eit anna liv.

Oskar skar ved og sette opp gjerde. Elise mjølka, raka høy, sydde og bar barn på hofta. Åsmund vart fødd på vinteren, to jenter kom etter. Ho hadde ikkje tenkt seg at livet hennar skulle gå vidare her – i det gamle – men det gjorde det. Det voks nytt kring det som hadde vore.

Men Amerika sleppte ikkje taket.

Ho laga pie i helgane. Oskar likte best den med eple, og ungane bad om lemon når det var fest. Ho tok fram bunaden frå Amerika, den som ein gong fekk amerikanske barn til å måpe, og ho brukte han på 17. mai. I lommeveska var det gamle bilete, silkesløyfer og ein kam ho hadde fått av Lina. Breva kom sjeldnare no, men dei kom – og kvar gong ho såg ein ny konvolutt med amerikansk frimerke, stansa hjartet eit sekund.

Ho visste ikkje kva ho hadde forlete. Og ho visste ikkje kva ho hadde funne. Men i kvardagen – mellom fjøsstellet, barnelatter og amerikansk kaffilukt – lærde ho seg å tru at alt hadde høyrt saman. At det ikkje trong å vere anten eller.

At ein heim kan vere to stader – og ingen.

‍

_Biografi:

_{Elise Myklebust (1893–1988) Fødd 18. mai 1893 i Muriås, Valldalen, som yngste barn av Ole og Nikoline. Etter kort skulegang byrja ho å arbeide som syerske. I 1914 utvandra ho med systera Karoline til Portland, Oregon, og fekk arbeid som hushjelp. Der utvikla ho seg vidare som kokke og deltok i norsk-amerikanske foreiningar. I 1917 møtte ho Oskar Myklebust og dei gifta seg året etter. Etter eitt år i USA flytta dei heim for å ta over bruket på Sunnmøre. Elise bar med seg draumen om Amerika resten av livet – i songar, minne og lukta av eplekake på kjøkkenet.}

_{kjelde: Rasmussen, J. (1984, 15. juni). Intervju med Elise Myklebust [Lydopptak]. Pacific Lutheran University Archives, Tacoma, WA.}

_{Fanebilete: Ukjent. Norwegian American Historical Association, Archives.}