Milla C. Svanøe Lund

Av Rolf Svanoe, Decorah, Iowa

Lat meg fortelja historia om ei heilt utruleg kvinne – mi grandtante, Milla Svanøe. Som kvinne i 1800-talets Noreg måtte ho kjempa mot sterke fordommar og begrensningar på grunn av kjønn og rolle, men ho gav aldri opp draumane sine. I staden reiste ho til eit nytt land for å følgja dei.

Milla vart fødd som Pernille Christense Svanøe den 8. september 1842 i Bergen. Fødsels- og dåpsinnførsla hennar finn ein i kyrkjeboka for Korskirken i Bergen, datert 9. oktober same året:
https://www.digitalarkivet.no/kb20070321670070

Ho fekk namnet etter farmora si, Pernille Christensdatter Vold, som var ein leiarskikkelse i haugianarrørsla i Stavanger-området. I dei tidlege åra la Hauge-rørsla stor vekt på likestilling mellom kvinner og menn. Fleire kvinner vart både lekpredikantar og leiarar. Pernille vart ein del av rørsla i 1799 og forkynte over store delar av Sør-Noreg. I 1809 gifta ho seg med Ole Gundersen Seglem, ein nær ven av Hauge og leiar for rørsla i Stavanger. Pernille døydde i 1821 – lenge før barnebarnet som fekk namnet hennar vart fødd.

Det er ingen tvil om at Milla voks opp med forteljingar om farmora si. Vi veit ikkje kvifor ho aldri brukte namnet Pernille. Bortsett frå konfirmasjonsprotokollen frå 1859, vert ho i alle andre kjelder kalla Milla – inkludert folketeljingane frå 1865 og 1870.
https://www.digitalarkivet.no/kb20070323620663
https://www.digitalarkivet.no/census/person/pf01038249028064
https://www.digitalarkivet.no/census/person/pf01053362028162

Milla si mor, Line Marie Seglem, døydde då Milla berre var ni år gammal. Dødsårsaka står ikkje i kyrkjeboka, men det er mogleg at ho døydde i samband med svangerskap eller fødsel. Ho hadde fått barn med jamne mellomrom gjennom sytten år og døydde berre to og eit halvt år etter den siste fødselen, berre 40 år gammal. Det å sjå mora døy, kan ha vore noko av det som vekte Milla sitt ynskje om å utdanna seg innan medisin. Ho såg kva pris åtte svangerskap kunne krevja. Kanskje var det òg difor ho sjølv venta med å gifta seg til ho vart eldre.

Milla var den einaste dottera i ein søskenflokk med sju brør. Det er ikkje vanskeleg å sjå føre seg korleis ho vart inspirert til å stilla spørsmål ved dei tradisjonelle kjønnsrollene, då brørne hennar fekk tilgang på utdanning ho sjølv vart nekta.

I 1862, då Milla var 19 år, reiste den eldre broren hennar, Peder Svanøe, frå Bergen til Chicago med briggen Sleipner. Sleipner var eigd av ein gruppe forretningsfolk i Bergen, blant dei faren deira, Torger Svanøe. Skipet vekte stor merksemd ved ankomsten i Chicago, som det første fartøyet som hadde segla direkte frå Europa til byen. Planen var å opna for lønnsam handel og frakt av både varer og menneske som ville byrja eit nytt liv i USA. Ein av passasjerane i 1862 var truleg Peder. Sjølv om passasjerlistene ikkje er bevarte, står han oppført i byregisteret for Chicago det året. Han vart snart ein framståande forretningsmann og vart i 1871 utnemnd til visekonsul for Sverige og Noreg. Det er liten tvil om at han sende mange brev heim der han fortalde om livet i Chicago – og det var gjennom han Milla fekk høyra om moglegheita for utdanning, ei moglegheit ho ikkje hadde i Noreg.

I 1870 vart Woman’s Hospital Medical College of Chicago oppretta. Høgskulen hadde tilknyting til sjukehuset for kvinner og born i byen. I starten prøvde ein å undervisa både menn og kvinner saman, men dei mannlege studentane fann det støytande og skreiv under på eit protestbrev mot dette. Resultatet vart eit eige kvinnekollegium, med seksten professorar og krav om fire år med medisinstudiar. Den første klassen starta hausten 1870 med tjue studentar.

Vi veit ikkje sikkert om Milla var med i det første kullet, men vi veit at ho vart uteksaminert frå Women’s Medical College of Chicago i 1874. Ho hadde ikkje berre lært seg eit nytt språk – ho hadde lært seg eit heilt nytt yrke. Driven av kunnskapstørst utvikla ho gåvene og evnene sine for å kunne hjelpa andre.

Milla praktiserte som lege i Chicago ei tid. Vi veit ikkje nøyaktig kor lenge. Ho sette inn annonsar i aviser for å bli akseptert og få pasientar. Annonsar for tenestene hennar finst i aviser i Chicago, Minneapolis og La Crosse, Wisconsin.

Milla er registrert i den amerikanske folketeljinga for 1880 i Jackson, Minnesota. Då den lokale legen forlet Jackson i mars 1880, flytta Milla legepraksisen sin dit. Ho vart den første kvinnelege legen i Jackson. Ho vart verande berre eitt år.

Det finst eit bilete av legekontoret til Milla i Jackson. Dette er det eldste bevarte biletet frå Jackson, Minnesota. Skiltet på framverandaen til bygningen (rett over hovudet på mannen som står der) seier: «Dr. Svanoe».

Ein spalte i lokalavisa, datert 16. april 1881, seier:

«Vi beklagar å få vita at Jacksons dyktige og talentfulle kvinnelege lege, Dr. Milla Svanoe, snart skal reisa – kanskje for godt – frå denne staden. Ho har fått eit freistande tilbod frå broren sin om ein gjennomgåande billett for å vitja han og heimstaden deira i Noreg... Ho vil ta med seg dei beste ynske frå eit stort tal vener i Jackson.»

Broren hennar, Peder, hadde nyleg gifta seg i Chicago med ei norsk kvinne, og det er liten tvil om at dei planla ei reise heim til Noreg for å vitja og møta familien.

Ein gong i 1883–1884 flytta Milla på nytt – denne gongen til Coos Bay i Oregon. Også her finn vi annonsar frå henne i lokalavisene.

I mai 1885, 42 år gammal, gifta Milla seg med William Lund, ein anglikansk prest frå England. Etter bryllaupet heldt ho fram med å annonsera for legetenestene sine, no under namnet Dr. Milla Svanoe Lund.

Ekteskapet endra ikkje Milla si stilling som lege. Ho heldt fram med å praktisera medisin i Oregon heilt fram til ho flytta til Indiana i 1894.

Ein kan berre gissa kvifor Milla venta så lenge med å gifta seg. Fram til då hadde ho konsentrert seg om å byggja ei karriere som lege. Men det at ho aldri slo seg ned permanent ein stad, kan tyda på at ho som kvinneleg lege ofte møtte fordommar, diskriminering og fiendtlegheit frå mannlege kollegaer. Var ho heile tida på jakt etter eit betre stad – ein plass der ho vart akseptert, respektert og verdsett for evnene sine? Kanskje var det difor ho tok det dramatiske valet å flytta til Oregon. Ville livet bli annleis der? Ville folk godta henne som lege? Og var ekteskapet eit uttrykk for at ho til slutt måtte bøya seg for den diskrimineringa ho hadde kjempa mot heile livet?

Det er inga tvil om at Milla i William Lund fann ein partnar som ikkje kjende seg truga av evnene hennar – ein som kunne feira hennar talent og gje henne fridom frå tradisjonelle kjønnsroller i ekteskapet.

Det finst ingen bevarte brev frå Milla der ho fortel om livet sitt eller utfordringane ho møtte. Vi veit lite utover det ytre hendingsforløpet i liva hennar. Men mykje kan ein slutte ut frå kva andre kvinner opplevde i same periode.

«Kvinner sine bidrag til medisinen har vore monumentale – og dei vil halda fram med å auka i tiåra som kjem. Difor er òg merksemda som Kvinners historie-månad fører med seg så viktig. Mange av dei kvinnelege pionerane i medisinen retta innsatsen sin mot område som fødselshjelp, gynekologi og kreftsjukdomar som råkar kvinner – problemstillingar som i stor grad hadde vorte oversette. Utan innsatsen til desse kvinnene – og dei som kom etter – ville ikkje kvinnehelse vore der ho er i dag.»

«Korleis kvinnelege legar praktiserer og møter pasientane sine, har stor betydning. Samanlikna med mannslege kollegaer, er kvinner oftare lojale mot faglege retningslinjer, prioriterer førebygging, gir meir psykososial rettleiing, og brukar meir tid med pasientane. Likevel held utfordringane fram. Kvinner i medisinen møter framleis kjønnsdiskriminering, manglande anerkjenning og lønsskilnader. Å synleggjera både innsats og utfordringar er eitt steg på vegen mot betre vilkår for kvinner i legeyrket.»
Kjelde: Clinical Advisor

Mange meinte på den tida at kvinner ikkje burde vera legar i det heile. Ein medisinsk professor ved Harvard skreiv ei heil bok der han hevda at utdanning ville øydeleggja helsa til kvinner og gjera dei ute av stand til å få born. I fleire delstatar nekta mannlege styresmakter å gje lisensar til kvinnelege legar, og kvinner vart ofte haldne utanfor lækjesamfunn og medisinske fagmiljø.
Kjelde: Iowa PBS

Boka Women Physicians and the Cultures of Medicine, redigert av Ellen S. More, Elizabeth Fee og Manon Parry, inneheld tolv essay – nesten alle skrivne av kvinner – som skildrar erfaringane til kvinnelege legar i USA frå midten av 1800-talet og fram til i dag.
Den første delen, “Performing Gender, Being a Woman Physician,” tek for seg dei enorme utfordringane dei første kvinnelege legane møtte i det mannsdominerte medisinske feltet. Mange av dei brukte store delar av karrieren på å overtyda andre om at det korkje fanst biologiske eller intellektuelle grunnar til at kvinner ikkje skulle kunna bli legar.
Mary Putnam Jacobi gjorde omfattande klinisk forsking på slutten av 1800-talet for å motbevisa at funksjonar som menstruasjon og fødslar skulle hindra kvinner i å ta del i yrke som tradisjonelt var for menn.
Marie Zakrzewska – ein av dei mest respekterte legane og lærarane på 1800-talet – hevda òg at menn og kvinner ikkje skilde seg verken anatomisk eller psykologisk på noko vesentleg vis (sjølv om ho mildna standpunktet seinare i karrieren).
Kjelde: NIH/National Library of Medicine
Kjelde: JSTOR

Etter at ho gifta seg, ser det ut til at Milla i større grad følgde ektemannen sin karriereveg. Men uansett kvar dei flytta, heldt ho fram med å praktisera som lege. Reverend Lund tente først i ei kyrkje i Indiana, seinare ved ein misjon i Jamaica. Til slutt busette dei seg i Jacksonville, Florida.

Vi har ei passasjerliste frå 1904 som viser at Milla vende tilbake til Florida etter eit opphald i Noreg. Ho hadde truleg vore på øya Svanøy i samband med 100-årsjubileet for at bestefaren hennar, Ole Helling Svanøe, kjøpte øya. Ole var ein framståande bonde og politikar, ein leiar i haugianarrørsla og ein nær ven av Hans Nielsen Hauge.
Øya vart kjøpt med økonomisk hjelp frå Hauge, med mål om å skapa religiøs og økonomisk vekst i området. Ole vart sidan stortingsmann og sat fleire periodar på Stortinget.

Milla reiste tilbake til Bergen i 1905 etter faren hennar, Torger, døydde. Ho er oppført som ein av arvingane i skifteprotokollen etter han. Tragisk nok døydde Milla kort tid etter – den 8. mars 1906 i Florida. Ho er gravlagd på Evergreen Cemetery i Jacksonville. I gravferdsprotokollen er dødsårsaka oppført som "surgical shock" – operasjonssjokk. Det ligg kanskje eit snev av ironi i at eit menneske som vigde livet sitt til kirurgisk kunst, sjølv skulle døy på operasjonsbordet.

Det er ofte borna som tek vare på minnet og bileta av foreldra sine. Milla hadde ingen born som kunne føra historia vidare om eit så bemerkelsesverdig liv. Likevel er hennar liv eitt som bør minnast og feirast for alt ho oppnådde. Ho var ei av dei aller første kvinnelege legane i USA – og truleg den første norske kvinna som tok medisinsk embetseksamen.

Kanskje kan denne vesle forteljinga vera ei hjelp til å hugsa ei uvanleg kvinne.

_{Fanebilete: 100-årsfotografiet av familien på Svanøy.}

‍

‍