Kvinnearbeid, tilpassing og uthald

Kvifor var kvinnearbeid avgjerande for utvandringa

Kva gjorde det mogeleg for tusenvis av norske kvinner å forlata heimbygda si og leggja ut på den krevjande ferda mot Amerika i perioden 1825-1925? Eit ofte oversett, men avgjerande svar ligg i arbeidserfaringane deira.

Denne artikkelen byggjer vidare på drøftingane i “Kven får plass i historia?”, men vender blikket mot sjølve kvinna sitt arbeid slik det vart levd, og ikkje berre omtala. Nokre av refleksjonane er inspirert av historikar Ingeborg Fløystad sine refleksjonar i høve kvinnene sitt arbeid i det gamle bygdesamfunnet – eit gangeleg utgangspunkt for å skjøna kva rolle norske kvinner spelte i utvandringa.

Kvinnene var ikkje berre med “på lasset” i migrasjonen, men handlande aktørar. Arbeidsinnsatsen deira i bygdesamfunnet la grunnlaget for meistring og tilpassing i eit nytt kontinent. Dei mjølka, sydde, sådde og bar og kryssa Atlanteren med alt dette som ballast.

Kvinnene sin kvardag i det gamle bygdesamfunnet

Kvinnearbeidet i det gamle bygdesamfunnet var omfattande og naudsynleg. Det omfatta både produksjon av mat og tekstilar, dyrestell, vedlikehald av hus og heim i tillegg til omsorgsarbeid. Samstundes tok kvinnene del i jordbruksarbeid og vedhogst. Dei var til stades heile året, og bar i praksis det daglege ansvaret for hushaldet i tillegg til sjølve gardsdrifta elles, når mennene var borte på fiske, skogsdrift eller anna arbeid.

Dette var ikkje «bakgrunnsarbeid», men sjølve fundamentet for drift og overleving.

Fleksible kjønnsroller og arbeidsdeling

Arbeidsdelinga mellom kvinna og mannen var fleksibel og påverka av regionale tilhøve, ressursgrunnlag, teknologi og økonomi. På Vestlandet, der mennene ofte var borte store delar av året, tok kvinnene over tradisjonelt mannsarbeidet som såing, tresking og skogsarbeid. Ugifte kvinner arbeidde som tenestejenter, medan gifte kvinner leia hushaldet og garden. Enkjer steig gjerne fram som sjølvstendige aktørar, som eigarar og brukarar.

Arbeidsfordeling var altså ikkje fastlåst, men forma av eit naudsyn,   og det var ofte kvinnene som kryssa dei tradisjonelle grensene.

Frå arbeidserfaring til emigrasjonserfaring

Kvinnene som utvandra, hadde med seg eit rikt og praktisk erfaringsgrunnlag. Dei var vane med å ta ansvar, tilpassing og hardt arbeid, kvalitetar som var avgjerande i nybyggjarsamfunna i Amerika. Mange fann arbeid som tenestejenter, kokker, jordmødre, vaskekoner og fabrikkarbeidarar og nytta kunnskap frå heimbygda.

Overgangen var krevjande, men dei bygde vidare på det dei kunne frå før. Kvinnelege utvandrarar var ikkje passive fylgjesveinar, men sjølvstendige deltakarar med kunnskap og vilje til å skapa eit nytt liv.

Endringar over tid

Fram mot 1925 heldt endringane fram i aukande tempo. Det som byrja som gradvise teknologiske og strukturelle forbetringar før 1850, som til dømes potetdyrking, betre bygningar og nye reiskapar som rokk, flatvev og bakaromn, fekk fylgje av meir gjennomgripande samfunnsendringar. Industrialiseringa, framveksten av norsk tekstilindustri og aukande tilgang på ferdigvarer endra produksjonen i heimane. I nokre bygder forsvann heimeveving og anna husflid nesten heilt, medan andre område fekk nytt liv med salsvare i ein veksande marknad.

Samstundes opna utdanning, organisering og kvinnekamp nye dører for nokre kvinner. Men for fleirtalet på bygdene heldt det gamle arbeidslivet fram ofte i kombinasjon med nye krav, til dømes frå eit meir spesialisert jordbruk, meieridrift og auka standard på reinhald og barneomsorg. Dette skapte ein dobbel belastning: Kvinnene bar framleis det daglege ansvaret i hushaldet, samstundes som dei måtte tilpassa seg eit samfunn i endring.

Kjeldemateriale og metodar

Tross fragmentert kjeldemateriale kan ein, ved å kombinera folketeljingar, skifte, tingbøker og topografiske skildringar, henta fram innsikt i kvinnehistoria. Det krev tolmod og lokalkunnskap. Ved å sjå husstanden som eit arbeidslag, og fylgja livslaupa til ulike kvinner – til dømes ei husmannskona, ei bondekona eller ei tenestejenta – kan ein skildra arbeidet til kvinnene på ein konkret og innsiktsfull måte.

Eit arbeid som forma framtid

Det kvinnelege arbeidslivet i det gamle bygdesamfunnet var meir enn ei naudsynleg tilpassing til knappe ressursar – det var ei livsform som utvikla ferdigheiter, ansvar og uthaldskraft. I ei verd der tryggleik sjeldan var garantert, fekk kvinnene å tenkja praktisk, handle raskt og strekkja seg langt. Desse evna, skjerpa gjennom år med slit og omsorg, vart uunnverlege då nye landskap opna seg.

Å skjøna dette arbeidet er å skjøna grunnfjellet i den norske utvandringa. Bak tala, namna og dei store historiske trekka, finst eit mangfald av kvardagar – der kvinner sin innsats var avgjerande, men ikkje alltid like synleggjort. Når me i dag ser attende på perioden 1825–1925, må me ikkje berre spyrja kor mange som reiste, men kven dei var og kva dei hadde med seg. For det var ikkje berre vona som bar dei framover. Det var òg erfaringa.

Kjelde: Fløystad, I. (1994). Kvinnene i arbeidslivet. I A. Tranberg & H. Winge (Red.), Kvinnekår i det gamle samfunn: Ca. 1500–1850 (2. utg., s. 7–22). Norsk lokalhistorisk institutt.

_{Fanebilete: Ein kvil i bakken på vegen til poteåkeren. Knud Knudsen fotografier 1864-1900/ UiB}