Frø i framand jord

Prolog

Sigurda sat med ryggen rak. Hendene kvilte i fanget, lette og brune som gamle lauv. Det var stille i huset – ei slik stille som legg seg i rom der mange røyster har vore. Kjøkenuret tikka jamt, og utanfor vindauget stod eit epletre med greiner bøygde under vekta av mogne eple. Innhaustinga var på overtid.

– Du kjem heilt frå Noreg? spurde ho, og smilte litt skeivt.

Den unge kvinna nikka, drog av seg skjerfet og smilte attende. Ho hadde med seg notatbok, opptakar, noko høgtideleg i blikket. Som om ho visste at her, i dette vanlege huset med gule gardiner og lukt av kanel, fanst ei soga ho ikkje kom til å gløyma.

Sigurda reiste seg og sette over kaffien. Rørslene var langsame, men faste. – Eg lagar den på gamlemåten,eg, kaffien, sa ho. Du får bære over med meg om det ikkje er moderne nok.

Den unge lo. – Eg trur det er akkurat det eg treng, sa ho.

Sigurda sette seg attende. Stirra ut mot treet, som ho og Olaf planta då dei endeleg laga seg ein hage.

– Du vil vite korleis det var? spurde ho stille. – Kva det kosta,og kven me var før me vart dei som bygde alt dette utan å bli hugsa for det?

Kvinna nikka.

Sigurda sukka. Lente seg attende i stolen og la hendene i fanget, som for å hente fram noko.

– Eg har vore hushjelp. Mor. Servitør. Kunstnar. Vaktmeister. Ho røska litt i ei fold i skjørtekanten. – Ja, eg har vore mykje. Alt unntatt passasjer.

Ho snudde seg, smilte svakt, med både latter og sorg i røysta: – Eg måtte alltid ro.

Røtene

Eg hugsar hendene først. Mor sine. Breie, harde, luktande av olje og sardinlake. Dei bretta sengetøy og tørka tårer med same ro. Ho sa lite, men det ho sa, stod fast.

Far var borte før ho kunne hugsa han. Ho hadde eit minne, kanskje innbilt: ein brun skinnvest og eit andlet bak solljoset. Det var alt. Han døydde medan yngstejenta enno amma. Mor stod att med tre døtrer, eit jordstykke og eit blikk som ikkje bad om noko.

Dei budde i Os, tett på fjorden. Eit kvitt hus med skeive golv og vedomn i kvar etasje. Det lakk i taket når regnet stod på, og stovevindauga klirra i storm. Men dei hadde kvarandre. Og dei hadde ei mor, som aldri klaga.

– Verda skuldar oss ingenting, sa ho ein gong då presten ville hjelpe. – Me har ryggrad.

Sigurda gjekk med posten då ho var ti. Bar mjølsekkjer heim frå butikken. Kosta trapper for gamle fruer som røykte inne og snakka nedlatande, men la att fem øre på skjenken. Mor sa ikkje at ho måtte, men det var som om det stod i veggane: her hjelper alle til.

Det var fjorden som vart fristaden hennar. Dei vaksne trudde ikkje ho torde. Gutane på bryggja lo. – Ein kar kan ikkje symja langt, sa ein, og kasta ei stein i vatnet.

Men ho svara ikkje. Ho la ifrå seg kjolen, batt fletta saman med ei reim, og dyppa kroppen i det iskalde blå vatnet.

Stille. Eit drag over brystkassa. Ein rytme i armane. Ho visste ikkje kva ho symde mot, berre at ho ikkje kunne stogga. Ho kryssa sundet den dagen. Stod på andre sida, naken og dirrande, med heile bygda i ryggen.Ho visste det då, utan å kunne setje ord på det: det var ikkje berre vatn ho symde over. Det var noko anna. Noko som venta lenger der framme.

Å reisa eller vera att

Det var ein mann med frakk og utdanning som ville hjelpa. Han hadde sett Sigurda i klasserommet, sett kor lett ho las, korleis ho kunne gje svar før dei andre hadde teke til. Ein dag sa han det rett ut: – Du kan verta noko, Sigurda. Lærar, kanskje. Eller noko meir.

Ho trudde det ikkje heilt, men tok orda med seg heim. Fortalde det til mor, litt stolt, litt redd. Mora sat med hendene i fanget og svara som alltid roleg. – Me ber ikkje om hjelp. Det har me aldri gjort. Og det gjer me ikkje no heller.

Og slik var det. Det vart ingen skule etter folkeskulen. Det vart arbeid. Vask, barnepass, trappevask, fiskefabrikk. Men tanken slapp ikkje taket: ho ville bort.

I smaug bladde ho i ulike kart. Australia. Ordet smaka som vind i håret, som ei framtid utan lakelukt og knekt rygg. Ho visste ikkje heilt kva det var som drog, berre at noko trong seg fram.

Men ho forelska seg i ein mann med sterke hender og store draumar. Han snakka om Amerika, om moglegheiter, om arbeid. Ho tenkte kanskje det eine kunne bytast med det andre. Eit anna hav, same retning.

Dei gifta seg, og kort tid etter kom Robert til verda. Tre månader seinare stod dei på kaien i Bergen. Det var desember, og kulda beit gjennom alt.

Mora stod eit stykkje unna. Ho hadde ikkje sagt mykje. Hadde pakka ull i kofferten, lagt med eit bilete, ei lita heimestrikka hua til guten.

Ho sa ikkje farvel. Ho berre nikka, og auga hennar var tomme.

Sigurda heldt Robert tett til brystet. Mannen hennar stod ved bagasjen, røykte. Sigurda visste at dette var eit brot som ikkje kunne bindast saman att med brev og pakkar.

Dei gjekk om bord i Bergensfjord. Lugaren var trong og fuktig, og senga knirka som om ho klaga over alle dei som hadde lege der før.

Fyrste natta braut stormen ut. Tallerkar flaug i matsalen, kvinner kasta opp i papirposar, bora skreik. Robert sov gjennom alt, tett inntil henne, som om han visste at mora ville halde fast om verda gjekk i oppløysing.

Ho sat med ryggen mot ein vegg og song utan lyd. Kva ho song, hugsar ho ikkje. Kanskje det var berre pust og ein rytme.

Fjorden hadde lært henne å symje. No skulle ho over eit hav. Og ho visste det ville ta mange dagar før ho såg land att.

Overfart og overgang

Alt var kvitt. Murane, golvet, kleda til doktorane. Lyset kom ovanfrå, hardt og kaldt, og gjorde andleta bleike. Sigurda visste ikkje kva dei sa, men ho skjøna tonen. Dei kunne senda deg attende. Ein liten flekk på huda, ein hoste for mykje, og du fekk raud lapp i staden for kvit.

Ho stod med Robert i armane. Han var vaken, men stille. Som om han også kjende at noko stod på spel.

Mannen hennar svara på spørsmåla. Sigurda berre nikka. Eit par gonger sa ho “yes”. Det var det einaste ho visste ho kunne seia utan at det slo sprekker.

Ei kvinne i uniform tok barnet og vog han. Sigurda stramma seg, heldt pusten. Kva om han hadde for lite vekt? Kva om han var for bleik?

Ein eldre doktor med stålkam og tynn munn kika på auge, hals, hender. Skreiv noko i ei bok. Kvinna med vogga nikka. Sigurda fekk ein kvit lapp i handa. – Approved, sa ho. Og smilet hennar var ikkje kaldt, berre travelt.

Ho takka stille, men det kom.

Dei vart leia inn i eit rom med jarnsenger og ullteppe. Ho la Robert i ei korg ved senga, breidde ull over han. Han sovna nesten med det same. Ho la seg utan å kle av seg. Kjende springfjærene under ryggen, og tenkte ikkje meir.

Ho somna, fyrste gongen sidan Bergen.

Ho vakna til ein annan kropp. Som om noko hadde sleppt, og noko anna hadde festa seg. Eit anker, kanskje.

Ho sat lenge og stirra ut av glaset. Det var ikkje fjord der ute, berre hamn og kranar. Og menneske som sprang i alle retningar, snakka i eit språk ho ikkje skjøna.

Ein gong trudde ho dei sa namnet hennar. Men det var ei anna Sigurda. Ein annan draum.

Ho hadde ikkje meir med seg enn ho kunne bera. Men ho hadde guten sin, og eit kvitt papir i handa som sa at ho fekk reisa vidare.

Og ho visste: no byrja det.

Ei kvinne på kvisten

Rommet var trongt og varmt. Eit skråtak, ei smal seng med broten madrass, eit lite bord med ei lampe som durte svakt. Det var hennar rom. Hennar kvist. Og hennar arbeidsdagar, som byrja før sola og slutta når alle sov.

Familien budde i eit stort hus med blankt flislagt golv og trappeganger som klang av sko med høge hælar, barnesteg og lukka dører.

Frua kalla henne “Sigret”. Barna sa ingenting, berre kasta klede på golvet og ropa når dei trong noko. Menn kom og gjekk, helsa høfleg, men sjeldan.

Sigurda sto opp før alle andre. Komfyrkjelane skulle skina, kjøkenet vaskast, brødet bakast. Ho fekk servert egg og skinka, men visste knapt korleis ho skulle halda bestikket. Alt var annleis: maten, rytmen, tinga ein måtte vita utan at nokon fortalde henne det.

Ein dag tok ho feil av sukker og salt og fekk heile middagsbordet til å rynka på nasa. Frua sa ingenting, men vaska tallerkane med raske og effektive hender.

Ho visste ikkje kva ho kunne ta seg til med etter klokka ni, då folk endeleg sov. Men ho byrja å sy ei lita jakke til Robert med tybitar ho hadde fått frå systera si, og ho strauk over stoffet då ho var ferdig, som om det var kinnet hans.

Breva frå mannen kom sjeldnare. Korte, utan varme. “Fann ikkje noko i dag heller.” “Snakka med ein nordmann, kanskje jobb neste veke.”

Ho svarte ikkje alltid. Ho visste ikkje kva ho skulle skriva, og alt ho eigentleg trong å fortelja, fekk ikkje sagt i eit brev.

Ho tenkte på mor. Korleis ho meistra alt utan å klaga. No var det hennar tur. Ho visste berre ikkje kva det kosta å vera sterk før ho stod midt i det sjølv, med hender som aldri fekk kvila og ein son som kalla ei anna kvinne for mamma.

Og ho skreiv ikkje heim. For kva skulle ho skrive? At ho vaska andre sitt kjøken med tårer i halsen og song stille for seg sjølv om natta?

Nei, ho bar det. Pussa bestikk. Strauk laken. Syrgde stille. Og heldt att.

Tapet av språket – og barnet

Det kom som eit lite, kvitt brev i postkassa. Papiret var tynt, linene maskinskrivne, men orda trengde gjennom som spikar:

"We recommend that you speak English at home. It will help your child succeed."

Ho las det fleire gonger, fyrst sakte, så raskare, som om tempoet kunne endra innhaldet. Men det sto det same. Og det skjøna ho, langt bak dei formelle formuleringane, at det norske språket no er ei hindring for barnet hennar.

Sigurda bretta brevet saman og la det i nattbordskuffa. Ho sa ingenting til systera. Men same kveld, då Robert kom springande og ropte "mamma" til den andre kvinna, svara ho ikkje med det vanlege: "Kva vil du, guten min?"

Ho sa: "What do you need?"

Orda smaka ikkje vondt, berre framande. Men det var ikkje det verste. Det verste var at guten ikkje merka skilnaden. Han berre smilte og peika på leikebilen.

Dagane gjekk. Ho prata mindre og mindre norsk med han. Det gjekk lettare å fylgja rådet enn ho hadde trudd. Og kvar gong ho gjorde det, kjende ho at noko gli lenger bort.

Robert kalla systera for "mom" når han snakka med andre. Det stakk, men Sigurda sa ikkje noko. For kva skulle ho seia? At ho ikkje kunne gje han middag, varme, kvardagar? At ho vaska seg gjennom nettene og berre fekk halda han kvar helg?

Ein søndag sat dei på ein benk i parken. Han song ein barnesong på engelsk. Ho kjende han att frå barndomen, men orda hans var nye, glatte, utan lukt av fjord og furu. Ho freista å nynna med, men han stogga og sa: "That’s not how it goes".

Det var då ho visste det. Ho hadde mista noko. Kanskje ikkje guten, men bandet mellom dei, det usynlege båndet av kjensle, lyd og minne.

Ho sat der lenge. Kjende pusten hans mot ermet sitt. Han var hennar, men likevel ikkje.

Då han sovna den kvelden, la ho seg ved sida av senga hans og sa eit dikt på norsk. Ikkje for at han skulle hugse det. Men for at ho ikkje skulle gløyma.

Ho kunne ikkje få tilbake det som hadde glide ut mellom fingrane hennar. Men ho kunne halda fast i det som var. Og reise seg att. Og det gjorde ho.

Mot til å byggja

Det byrja i ein kjellar. Eit vaktmeisterrom med betonggolv og ei ljospære som svinga i trekk. Men ho fekk nyklane. Og ei løn.

Ho visste korleis ein reparerte ei kran som lek, korleis ein moka snø, og korleis ein svara når folk trampa inn og ropa på hjelp. Det var ikkje eit fint yrkje. Men det var hennar. Og ingen kunne kalle henne hushjelp lenger.

Ekteskapet var forbi. Ingen bråk, ingen skandale. Berre ei stilla som hadde grodd fast mellom setningane. Mannen hennar forsvann ut or livet. Ho gret ikkje. Ho berre rydda vekk koppane og gjekk vidare.

Det var i denne tida ho møtte Olaf. Han kom ein dag innom bygget der ho arbeidde og spurde etter ved. Han hadde vestlandsdialekt og augo som lo før munnen gjorde det.

Han spurde ikkje kva ho hadde gjort før, berre kva ho likte å gjera.

Dei sat på ein benk i parken ein sundag og delte ein termos med kaffi. Han snakka om trearbeid og fjell. Ho fortalde om systera, guten, og om korleis ho kunne sy alt frå sengeteppe til livkjole.

– Bunad, sa ho, som for seg sjølv. – Eg kan sy bunadar.

Og det gjorde ho. Kveldar, netter, helger. Med nål og tråd og auge som brann av trøytte, broderte ho roser og rankar som folk betalte godt for. Eitt plagg tok fleire veker. Men ho la vekk pengane. Ein kvart dollar.

Olaf hjalp til. Han var ikkje redd for å arbeida, og heller ikkje redd for å la henne skina. – Me bygger noko saman, sa han. Og det gjorde dei.

I 1938 skreiv dei under papira. Eit eige hus, med kvite listverk og hageflekk i bakkant. Sigurda stod i døropninga og haldt i nykkelen som om det var noko heilagt. Ho visste det då:

Ho hadde kome fram. Ikkje til eit land. Men til ein stad som var hennar.

Attende til Os

Ho visste ikkje heilt kvifor ho reiste. Det var Olaf som sa det, ein kveld dei sat med kartet bretta ut over bordet:

– Du burde sjå det att. Før det vert borte.

Og så reiste ho. I 1955, tjueseks år etter ho forlet Noreg, steig ho av toget i Bergen, tok ferja over fjorden, og stod ein morgon utanfor huset der ho vaks opp. Ho heldt kofferten i ei hand og ei liten pakke i den andre. Hjarta banka som det ikkje hadde gjort på lenge.

Alt var mindre. Vegen, fjellet, fjorden. Huset skeivt, målinga flassa. Ho kjende att steinen ved inngangsdøra, men han var lenger nede no, som om jorda hadde sege saman under han.

Mora var død. Det visste ho, men det var noko anna å stå i døropninga og sjå inn i eit rom utan andlet. Eit nytt par budde der no. Dei hadde hengt opp gardiner med blomar på.

Ho sprang som eit barn opp bakkane. Sat ved bekken der ho hadde vaska dukkeklede. Men det var som å gå i ei kulisse, som om landskapet minna seg på henne, ikkje motsett.

Ein gammal klassekamerat kjende ho att på butikken. – Sigurda? Du kom att?

Ja, ho kom att. Men ikkje heim. Ho prata med dei, smilte, fortalde om Tacoma og hagen og guten som no var vaksen. Men ho kjende det heile tida: ho hadde vorte ein gjest. Ho visste ikkje kvar bussen gjekk, eller kven som eigde gardsbruka lenger. Dialekta hennar hadde blitt rundare, ord ho brukte fekk dei til å le litt, venleg, men likevel.

Den siste kvelden sat ho på bryggja med beina dinglande over kanten. Ho stira ut mot det same sundet ho ein gong hadde symt over som barn. Gråten tok tak i henne. Ho bar på ei sorg, det kjende ho, ei sorg over å høyra til i to land og det sterkaste var no å kjenna på at ho ikkje hadde noko fullkomen heim. Det var menneska ho bar med seg i minnet for alltid.

Ein stad mellom

Etter at ho kom attende til Amerika, byrja ho å skapa igjen. Hendene hennar hadde aldri kvilt lenge, men no fekk dei eit anna tempo. Ikkje berre arbeid, men form og fargar. Eit slags stille svar.

Ho broderte motiv ho hugsa frå barndomen. Skog med snø, fjell som smelta i gråblått, eit lite kvitt hus ved fjorden. Ho laga ei lita bok med dikt ho aldri las høgt, men som guten ein gong fann i ein skuff og bar med seg til skulen. Læraren ringde og sa: "Dette er vakkert. Er det ditt?"

Ho lo, litt sjenert. – Eg berre skriv for å hugsa, sa ho.

For det var det ho gjorde. Hugsa. Fortalde. Men ikkje for å klaga. Ho fortalde sonen om fjella og sundet, om den fyrste gongen ho symde over vatnet og ingen trudde ho ville klare det. Ho fortalde om lukta i sardinfabrikken, om bakkane i Os og mora si røyst: "Verda skuldar oss ingenting".

Han spurde ein gong kvifor ho ikkje skreiv alt ned. Ho svarte ikkje med ein gong. Gjekk ut på trappa, knekte ei grein av eit tre og heldt det i handa.

– Fordi eg heller plantar, sa ho til slutt.

Ho fekk ein av naboane til å hjelpe seg. I hagen, midt mellom roser og jordbærplantar, gravde dei eit hol. Ho hadde spart frå eit eple ho fekk i Noreg, ein sort ho hugsa frå barndomen. Eit Gravensteins tre.

Ho sat på huk, la kjernen i jorda, dekka over og reiste seg sakte. Det var ingen seremoni. Berre eit frø, ein tanke, ei byrjing.

Det vaks ikkje med det same. Men ho visste: det viktigaste veks i løynd—stille, langsamt, utan at me ser det. Det finst ein stad midt imellom, tenkte ho. Eit rom der ingenting ser ut til å røra på seg, men der alt likevel stille tek til å slå rot. I det me skapar med eigne hender, i det me gjev vidare utan å venta noko att. I desse stille, tålmodige handlingane sår me frøa til noko som kan verta ein heim.

Epilog – spirande frø

Tida hadde gått som vanleg i eit gamalt hus der menneske fortel. Kaffikanna var tom, skuggane hadde strekt seg lange over kjøkengolvet, og opptakaren tikka med jamn, stillfaren rytme. Den unge kvinna sat med notatboka lukka i fanget, og ho visste at alt ho trong, all innsikt ho hadde kome for å finna, låg no mellom dei usagte orda.

For det ho hadde høyrt, var ikkje ei vanleg livsforteljing, ikkje berre ei soge om å reisa frå eitt land til eit anna, frå ein vinter til ein ny vår. Det var ei soge om å bera fram noko større enn seg sjølv, og gjera det utan å krevja æra, utan å verta nemnd i bøkene.

Sigurda sat framføre vindauga, med handa kvilande i fanget, og augo som såg langt forbi treet i hagen. Fingrane hennar leika med eit broderi, som om noko der kunne halda på minnet, eller gje svar.

Så sa ho, lågt:

– Me fekk ikkje mykje.

Ho venta, som om orda trong rom.

– Men me planta.

Den unge kvinna lyfta blikket, og møtte augo hennar. I dei låg ei visse. Ei stillfaren tru.

– Du må berre hugse å vatne treet, sa Sigurda. – For det som spirar, veks ikkje av seg sjølv.

‍

_{Om Sigurda Aamot}

_{Sigurda Aamot (f. 1908 i Samnanger) utvandra til USA i 1929 saman med sonen sin, Robert. Ho slo seg ned i Tacoma, Washington, der systera hennar budde, og arbeidde dei første åra som hushjelp før ho fekk fast arbeid som vaktmeister. I 1936 gifta ho seg med Olaf Amot, og saman fekk dei to barn.}

_{Ved sidan av arbeidet dyrka ho si interesse for bunadssaum, poesi og folkedans. Ho var aktiv i Daughters of Norway og underviste i Leikaring-dans ved norske høgtider. Sigurda var stolt av sine norske røter, men hadde òg eit sterkt band til det nye heimlandet sitt og sa ein gong at ho ville stå ved USA uansett – sjølv i krig mot Noreg.}

_{Kjelde: Intervju med Sigurda Aamot, Pacific Lutheran University Archives, 1981.}

_{Fanebilete: Public domain photograph - Gustav Borgen studio, female portrait, the 1900s Norway, free to use, no copyright restrictions image}

‍