Den niande dottera

Ho voks opp på Huftarøy, eit grønt stykke land i sjøen, fire mil frå Bergen. Havet låg tett rundt henne, og på gardstunet sto dei med ryggen mot vêret og hendene i arbeidet. Faren hennar var båtbyggjar og bondeson. Han sveitta i verkstaden og drog stokkar ut frå skogen han sjølv hadde rydda. Det fanst ikkje straum, ikkje noko maskin, berre eigne hender og arva kunnskap frå far til son. Men han fekk ingen son.

Elleve døtrer kom til verda i det huset. Gertine var den niande. Og ho visste det alt frå barndomen: ho var ikkje den sonen faren trong. Han bar det som ein sår trass i blikket, og sa det høgt når han trudde ingen høyrde – eller kanskje nettopp når dei gjorde det.

Det var mora som heldt huset saman. Kari frå Drønen, sjølve stadnamnet susa som bylgjer mot berget. Ho kinna smør, stelte kyr, sauer, høner, og bar vatn heile dagen. Gertine gjorde som mora. Men medan hendene mjølka kyrne og bar ved, tenkte hovudet på noko anna: skule, bøker, framtid. Ein annan stad, ein annan lagnad.

Då ho var femten, spurde ho faren om ho kunne få pengar til å gå på handelsskule i Bergen. Han såg på henne med eit fast, hardt, urokkeleg blikk.

– Hadde du vore ein gut, så skulle du fått alt du ville, sa han.

Ho fekk ikkje eitt øre.

Men mora la pengar i handa hennar – stille, som eit løynd ord. Og jenta reiste. Til Bergen. Der arbeidde ho som tenestejente for sju i hushaldet, og vaska opp til klokka elleve kvar kveld. Etterpå las ho. Ho var trøytt, men ho las. Frå fire til åtte kvar ettermiddag sat ho på skulebenken, med verk i fingrane og draumar i brystet. Karakterane vart ikkje gode, men ho kom seg gjennom det. Det var ikkje merittane, men viljen som bar henne.

Så kom Ullevål. Ho vart teken opp som elev på sjukesysterskulen. Dei var sekstifire unge kvinner. Mange med drøymande blikk og silkehud, andre med hender forma av arbeid. Gertine høyrde til dei siste. Ho arbeidde tolv timar om dagen. Stod opp før sola og gjekk til sengs lenge etter soleglad. Dei kalla henne pliktoppfyllande. Ho kalla det naudsynt.

Tre år. Tre vintrar. Ho var aldri sjuk, aldri på lista over dei som trong kvile. Då ho fekk vitnemålet, var det som om ho stod på kanten av noko. Eit nytt rom, ei verd, eit liv. Ho hadde ikkje berre lært å pleia kroppar. Ho hadde lært å halda fast ved seg sjølv, i ei verd som stadig ville flytta grensene hennar. Ho var ikkje lenger berre ei jente frå Huftarøy. Ho var sjukepleiar.  

Då ho fekk tilbod om ein høgtståande jobb som nattoverlege i Oslo, takka ho nei. Ho hadde hatt nok av nattevakter. Ho ville leva, ikkje berre halda folk i live.

Så ho sydde pengane inn i beltet og la Bibelen ned i veska. Ho skulle til Amerika. Aleine. Til eit nytt språk, eit nytt land, med eigen styrke – og Guds hand over seg.

Den svarte kvinna

Ho stod ved rekka og såg friheitsgudinna reisa seg mot morgonhimmelen. Ein grøn flamme, ein drake av von. Gertine hadde aldri sett noko så stort, så urørleg, og samtidig så levande. Bak henne låg havet. Framfor henne – Amerika.

Skipet la til kai. Folk ropte, vogner rulla, og det var som om heile verda hadde samla seg i denne eine hamna. Gertine stramma beltet rundt livet, der pengane låg sydde inn. Ho hadde bibelen under armen. Men systera som skulle møta henne, kom ikkje.

Ho venta. Eitt døgn. To. Tredje dagen hadde ho ikkje meir brød att, og det var for farleg å verta verande. Ho spurde, men skjønte ikkje svara. Munnane var raske, orda framande. Det einaste ho kjende att, var fortvilinga.

Då såg ho ei stor kvinne, med myrk hud og augo som glødde. Ho kom mot henne. Gertine stivna. Det var som blodet hennar slutta å renna. Ho hadde høyrt om slike folk. Lese om dei i Bibelen. Aldri sett dei. Ho bad stille, og visste ikkje kva ho var redd for – anna enn alt.

Men kvinna smilte. Noko mjukna i Gertine. Ho rekte fram handa. Kvinna sa eit namn: "Travelers Aid."

Med hjelp frå denne hjelpetenesta vart ho teken til ein norsk familie på nord–sida av byen. Slektningar, ukjende men varme. Ho fekk brød, suppe, ei seng. Der sat ho fyrste kvelden og såg ut på ei gate som aldri stilna. Hestar, bilar, born som skreik, folk som song. Det var ikkje som Huftarøy. Slikt hadde ho ikkje sett før.

Gertine kjende seg lita. Men ho var ikkje redd lenger. Ho hadde fått hjelp, og visste at meir hjelp ville koma. Ho slo opp i Bibelen. Fingrane bladde til Salmane. Der stod det: "Han fører meg til vatn der eg finn kvile. Han gjev meg ny kraft."

Ho blunka mot ljoset frå vindauget. Amerika sov ikkje. Men Gertine la seg ned og sov med beltet kring livet og Bibelen på brystet.

Bloomers

Reisa gjekk vidare til Minneapolis. Ein norsk prest hadde skrive til sjukehuset der og sagt: "Ho kan ikkje mykje engelsk, men ho har hendene og hjartet med seg." Det heldt. Ho fekk jobb.

Dei fyrste dagane var som å gå med bind for augo. Pasientar snakka, men ho forstod ikkje kva dei sa. Ein eldre mann kalla henne noko som lydde som "the tail". Ho vart raud og måtte gå ut i korridoren for å kjenne etter. Hadde ho hale? Ein annan spurde om ho hadde "bloomers" (lange vide underbukser). Ho trudde det var nattklede og svarte: "Yes, I sleep in them every night." Det kom latter frå tre senger.

Ho skreiv ned kvart ord ho høyrde. På små lappar. På handbaken. I margen av salmeboka. Ho las ikkje Shakespeare, men ho las Salmane. Lærte seg engelsk frå Bibelen, vers for vers. Det vart eit språk med underklang av domedag og nåde. Når ho sa "I will serve", høyrdest det ut som ei bønn.

Soldatane lo ikkje lenger – dei lytta. Dei unge mennene med bandasjar over bringa kalla henne "our Norwegian angel". Ho kom med suppe og andakt, med stille hender og varme auge. Ein av dei skreiv eit kort til henne før han vart send heim: "I believe in God because of you."

Ho fann vener mellom dei norske sjukepleiarane. Kvinner som også hadde reist frå vestlandsbygder og tronge hus. Dei hadde same språk, same songar. Dei bad saman, lo saman, og såg etter kvarandre.

Etter nokre månader kunne ho svara på engelsk – med aksent, men med tyngde. Ho hadde ord nok til å be, til å trøysta, til å halda eit menneske i handa når livet rann ut. Det var alt ho trong.

Og ein kveld, då ho sto i vindauget og såg snjoen falle over Minneapolis, tenkte ho: Eg høyrer til her. Ikkje fordi eg forstår alt, men fordi eg vil forstå. Fordi Gud har ført meg hit – og ikkje har slept taket.

Slangeslåaren i Marlin

Han heitte Øystein og kom frå ein gard i Minnesota, men hadde slått seg ned i Marlin, Washington, ei bygd som ikkje eingong hadde fått vegnamn. Der var støv, gras, og ei sol som brann i auga heile dagen. Ingen straum. Vatnet måtte dei henta frå brunnen. Men Øystein hadde tomt, og Øystein ville ha høner.

Gertine sa ja. Ho gifta seg og reiste med han. På garden bygde dei kår (?) av plankar og von. Ho hadde tenkt det skulle vera ein mellomstasjon. Ein plass å byrja, ikkje å bu. Men Marlin, dette støvkornet av ein stad, vart hennar heim. Det var fire rom utan elektrisitet, utan innlagt vatn. Vinden song gjennom sprekker i veggene. Det var eit kjøkenbord, ein vedomn og ei kvinne som ikkje ville gje opp.

Ho grein den fyrste dagen. Sat på senga og tenkte på om ho hadde kryssa eit hav for dette. Men så reiste ho seg. Og byrja.

Naboen kom med hest og kjerre. Spurde om dei trong gjødsel. Ho sa ja. Tolv lass fekk dei. Ho grov, bar, spreidde. Sådde. Og det vaks. Bønner, erter, poteter. Det vart ein hage, og hagen vart eit prov: det går an.

Ho kjøpte høner. Åtte kyllingar som kraup opp i handa hennar, åt av den. Ho snakka med dei som med born, og dei svarte med pip og små trippande steg. Ein dag, då ho kom ut for å mata dei, låg ein diger slangekropp under hønsehuset. Hovudet heva. Tunga spela. Ho sprang etter ein stokk og slo. Og slo igjen.

Ormen låg i støvet med knust hovud, og ho stod der med andpusten bringe og jord på hendene. Ho hadde redda kyllingane. Redda seg sjølv. Seinare åt dei kjøtet, og naboen tok vare på ranglehalen.  

Ho hadde ikkje utdanning for dette. Ingen hadde lært henne å byggja hønsehus eller leggja inn vatn med bøtte og tau. Men ho kunne arbeida. Og folk såg det. Naboar kom. Nokon med brød, andre med råd. Ein med hovudet fullt av freistingar, men ho stengde døra. Ho hadde kome for å leva, ikkje for å mista seg sjølv.

Ho skreiv til systera si i Bergen:

– Me har ikkje straum, men me har nåde. Eg kan ikkje lesa avisa, men eg kjenner verda i andleta til dei som bankar på døra vår.

Og kvar kveld, når myrkret kom, tende ho ein parafinlampe og las høgt for Øystein frå Bibelen. Dei las om Moses og ørkenen, om Ruth og den nye starten. Og ho visste: dette var hennar ørken. Men det voks noko her òg. Det voks styrke. Og det voks fred.

Eg fødde barnet mitt

Det var i Marlin, midt ute på den tørre sletta, at Gertine kjende riene byrja. Ho var åleine heime. Øystein var reist etter legen, men vegen var lang, og ingen visste når – eller om – han ville koma att i tide.

Ho hadde hjelpt mange andre, men no var det hennar eigen kropp som skulle gjennom det. Ho gjekk att og fram på tregolvet, song lågt for seg sjølv, bad stille, medan sola stod lågt over åskanten. Ho hadde gjort klart vatn, reine handkle, og lagt salmeboka ved senga. Ho visste kva ho gjorde. Ho hadde ikkje råd til å vera redd.

Då det drog seg til, ropa ho på naboen, ei kvinne frå Dakota som ikkje hadde hjelpt til ved fødslar før.  

– Du treng ikkje kunna noko, berre hald han i foten og klaps han på rumpa så han skjønar at han lever,  sa Gertine

Ho heldt fast i bordbeinet med den eine handa. Den andre styrte gjennom smerta, leia, kjende. Barnet kom, og då det låg der mellom lår og lin, sa ho:  

– Hald lyset stille.

Ho lyfta det nyfødde opp, blått og glitrande av verda sin fyrste kulde. Det lét ikkje, men ho visste kva ho skulle gjera. Ho la barnet over låret sitt, gnei det med handflata, banka lett mellom skulderblada.

– Kom no, kviskra ho. Kom!

Og det kom. Eit gisp, eit hyl, eit liv.

Naboen skalv med lykta i handa. "Du er galen," sa ho.

Gertine lo, ein latter som sprakk midt i gråten. Ho la barnet inntil brystet, og kjende ein varme som ikkje kom frå omn eller ullteppe. Ho såg ned på andletet. Augo lukka, andedraget lett. Ein son.

Då Øystein kom attende med doktoren i helane, sat ho oppreist og åt brødskive.  

– Eg hadde ikkje tid til å venta på dykk. Han ville ut, og eg var klar, sa ho

Med barnet kom eit nytt alvor og ei ny glede. Livet i Marlin fekk djupare røter. Dei dyrka meir jord, fekk fleire høner, og dagane gjekk i trufast mønster, men helsa til Øystein vart dårlegare, og det vart stadig vanskelegare å få hjelp der dei budde. Det var langt til både lege og arbeid.

Så dei bestemte seg: for guten sin skuld, for framtida si skuld, måtte dei flytta. Spokane låg fleire dagsreiser unna, men Gertine hadde sagt det alt då dei køyrde gjennom byen fyrste gongen:  

– Her vil eg bu, og her vil eg døy.

I Spokane byrja Gertine å arbeida ved sjukehuset. Der fekk ho verkeleg brukt det ho kunne. Ho var ikkje berre sjukesyster – ho var Gertine frå Noreg, ho som kunne stå støtt midt i stormen og ta imot nytt liv som om det var den naturlegaste ting i verda.

Og det var det, for henne.

Ein norsk engel

Ho fekk rykte på seg for å vera trygg og uredd, for å koma når det trongst, og for å vera til pasienten var over det verste. Ho tok imot lite betaling, ofte ingenting. I grannelaget visste folk at om noko hende, kunne dei senda bod på Gertine. Og ho kom. Ho kom alltid.

Ein gamal mann ho redda etter eit hjarteattakk sa:  

– Eg trudde Gud hadde gløymt meg. Men så kom du.  

Ein annan, ei kvinne som låg for døden, sa:  

– Eg såg engelen før du kom inn. Så såg eg deg – og skjøna det var same vesenet.

Gertine lo stille av det. Ho trudde ikkje ho var ein engel. Men ho trudde at Gud kunne bruka menneske – og at nåde kunne gå hand i hand med nål og tråd.

Trass i at ho hadde arbeidd mange år, måtte ho ta amerikansk sertifikat som sjukepleiar. Det var ikkje lett. Ho fekk ikkje bruka ordbok, og måtte forklara sjukdommar på eit språk ho lærte seint i livet. Ho tok med seg Det nye testamentet på eksamen, bad Salme 91, og skreiv det ho visste. Ho strauk ikkje.

Men ho måtte krangla for retten til å halda på trua si. Då ho jobba på eit katolsk sjukehus, Sacred Heart, nekta ho å gå til messe. Ho ville ikkje be til Maria – berre til Gud.  

– De har endra Guds ord, sa ho til nonnene.  

Dei likte det dårleg. Det vart ikkje eit langt opphald der.

Ho lærte meir engelsk frå bibelvers enn frå ordbøker. Og ho lærte mest frå borna, om uttalen, kva dei lo av, kva ord som bar kraft. Ho skreiv ned alt. Men ho slutta aldri å lesa høgt frå salmane – heller ikkje når ingen høyrde.

Gertine nekta å gi opp. Og når folk spurde henne kva som heldt henne oppe, svarte ho:  

– Eg trur. Eg trur det finst ei meining. Og eg trur det nyttar å stå støtt, sjølv om stormen kjem.

Systera

Det hende framleis at Gertine såg henne for seg – ståande i skuggen av stoveglaset med hendene folda, ikkje i bøn, men i eit stille fråvær. Anna, systera som hadde kome før. Den kloke, den sterke, den som var sjukepleiar før Gertine visste kva det ordet bar i seg.

Det var Anna som hadde fått dei til å reisa. Ho tala om moglegheitene, om det nye, store landet. Ho hadde vore den fyrste til å ta imot vinden frå Amerika. Men det nye landet hadde ikkje teke imot henne.

For Anna var det aldri nokon heim. Ho hadde ikkje born. Hadde ikkje hatt ei jord å så i. Ho hadde hatt arbeid, ja – dyktig var ho, respektert. Men etter kvart tok tida frå henne alt ho ikkje greip sjølv. Og det var mykje.

Ho tok ein homestead, ei heimfesting, men ho budde åleine. Tok imot pasientar, men sleppte ingen inn. Og då ho vart gamal, sat ho i ein gyngestol med augo festa på ei veggklokke som tikka utan medkjensle.

Gertine heldt henne i handa då ho døydde. Atten timar utan søvn. Ho strauk panna hennar, og spurde:  

– Er du klar, Anna?

Og systera nikka.  

– Eg elskar Herren. Eg veit eg skal heim.

Det var eit skilje mellom dei – ikkje berre i alder og vegval, men i det som ikkje synest. Der Gertine hadde opna døra for livet, hadde Anna stengt det ute. Ho hadde gått gjennom verda som ein som aldri heilt trudde ho fekk bli verande. Og Gertine visste at sorga over det ein ikkje får, kan sløkkja gleda over det ein faktisk har.

Likevel bar dei kvarandre med band frå barndomen, frå Drønen, frå sauefjøs og båtbygging. Men livet hadde forma dei ulikt.

Gertine hadde tatt imot. Born, arbeid, jord, ljos. Ho hadde grave med eigne hender og funne røter på ein annan prærie. Anna hadde halde jorda på avstand, som om ho venta på noko som aldri kom.

Det var det skiljet. Mellom draumen som vart knust, og draumen som voks – ikkje fordi han var lett, men fordi han fekk rom. Fordi ho opna seg for han, sjølv om det kosta alt ho bar med seg frå før.

Ho hadde stått ved senger der folk døydde, og der nye liv byrja. Ho hadde vaska golv.  Ho hadde sydd sylte av grisehovud og lese Salmane i sjukerom med stengde gardiner. Ho hadde vore redd, ja – men aldri lamma. Aldri utan tru.

Ho trong ikkje fleire svar. Ho hadde fått det viktigaste. Ho hadde kjent gleda over å høyra til.

_Biografi:

_{Gjertine Karia Hjortedal (1894–1990) vart fødd som Gjertine Eriksdatter Storebø på Huftarøy i Hordaland, Noreg. Ho arbeidde seg gjennom handelsskule i Bergen og tok sjukepleiarutdanning i 1921–1924. Etter arbeid i Haugesund utvandra ho til USA i 1925, der ho arbeidde ved sjukehus i Minneapolis og Chicago. Ho gifta seg med Øystein Hjortedal og busette seg i Washington. Dei fekk to barn. Gjertine arbeidde som privat sjukepleiar i 17 år og vart seinare leiar ved Riverview Terrace i Spokane. Ho døydde i 1990.}

_Kjelde:

_{Rasmussen, J. (intervjuer). (1984, 22. august). Intervju med Gjertine Hjortedal . Pacific Lutheran University, Archives and Special Collections.}

_{Fanebilete kun for illustrasjon}